Ali Smith – Autumn (De Standaard)

coverNa de Brexit

 

In november 2016 leest een jonge vrouw Shakespeare voor aan een stervende man. Ali Smith gaat voor speelse gelaagdheid in ‘Autumn’, het eerste deel van een kwartet.

 

Kathy Mathys

 

Voor John Keats was de herfst het seizoen van de mist en van rijpe vruchten. Daniel Gluck noemt de romantische schrijver van ‘To Autumn’ een herfstpoëet. Daniel slaapt terwijl hij gedachten aan geliefde dichters door zijn hoofd laat gaan. Hij is meer dan honderd jaar oud en ligt in het ziekenhuis. Zwevend tussen leven en dood dienen zich allerlei associaties aan: beelden van schelpen op het strand, nieuwsflarden van aangespoelde vluchtelingen, liedjesteksten en rijmpjes. De man componeerde liedjes tijdens zijn leven. Er valt niet te ontsnappen aan ’the junkshop of the self’, observeert Smith die in haar openingshoofdstuk moeiteloos schakelt tussen de ‘ik’ en de ‘hij’, zonder dat de tekst complex aandoet. Je leest er bijna overheen, zo vloeiend schrijft de Schotse die zich hier eens te meer aandient als een telg van Virginia Woolf in haar gebruik van de stream of consciousness.

Waarom Daniel geen bezoek krijgt van familie kom je in de loop van het verhaal te weten. Wel zit Elisabeth Demand aan zijn bed. Daniels oude buurtmeisje, inmiddels een volwassen vrouw, leest hem voor uit Shakespeare. Elisabeth is een typisch Smithpersonage. Er schuilt iets melancholieks in haar liefde voor afdrukken van circustenten in het gras. Ze is slim, doceert kunstgeschiedenis, houdt van taal en boeken en heeft veel gevoel voor humor.

 

Tijd

 

Als kind ging ze wandelen met de toen al tachtigjarige Daniel. Hij vertelde haar over kunst, over de kracht van verhalen en over hoe die steeds weer transformeren, hoe ze nooit ophouden. Wie zegt dat het verhaal niet nu gebeurt, hier, op dit moment? Het is een vraag van Daniel aan Elisabeth die ook opgaat voor deze roman. Hij begint eind juni 2016 en eindigt ergens in november 2016, wat een aparte leeservaring oplevert. De schrijfster verwijst naar de Brexit en naar de verharding binnen de maatschappij, de toenemende xenofobie. Ondanks die concrete verwijzingen naar de actualiteit zijn verleden en toekomst altijd aanwezig.

In haar essay ‘Artful’ citeerde Smith Gertrude Stein die zich wilde bevrijden ‘van de tirannie van de tijd’. In muziek kan je meerdere dingen tegelijk laten gebeuren; in teksten moet het verhaal woord voor woord worden verteld. Het lijkt erop dat ook Smith zich wil verzetten tegen de conventionele opvatting over tijd in verhalen. Haar vorige roman ging over een schilderij met een onder- en bovenlaag. Dat resulteerde in een onder- en bovenverhaal, je kon als lezer zelf kiezen met welk deel je begon. Ook ‘Autumn’ gaat over de tijd en over hoe hij mensen en dingen uit elkaar laat vallen, maar ook transformeert, nieuwe gedaantes laat aannemen.

 

Hoopvol

 

Smith is altijd een geëngageerde auteur geweest die de groeiende kloof tussen arm en rijk laat zien, de muren die we om ons heen optrekken, al dan niet letterlijk. Het is geen toeval dat haar hoofdpersonage Demand kreeg als familienaam. Ze is, zoals Daniel observeert, ‘du monde’, van de wereld. Ze denkt na over het Engeland, het Europa van nu.

Daniel brengt Elisabeth in contact met het werk van Pauline Boty, de enige vrouwelijke Britse popartkunstenaar wier leven en oeuvre een belangrijke rol spelen in de roman. Boty vond de kunstwereld van de jaren 1960 seksistisch. Na haar dood op jonge leeftijd stonden haar schilderijen jarenlang in de schuur bij familie. Zelfs nu zijn sommige doeken nog vermist. Ook dat is Smith: ze geeft een stem aan wie is vergeten, aan randfiguren.

Boty maakte dikwijls gebruik van collagetechnieken en ook deze roman heeft met zijn niet chronologische flashbacks iets van een collage. Net als de kunstenares omarmt Smith elementen uit de zogenaamde hoge en lage cultuur.

Ik ken geen andere schrijver die zoveel diepgang in een boek stopt zonder in te boeten aan lichtvoetigheid. Ali Smith houdt van oude Hollywoodfilms, daarvan getuigt elk werk dat ze schreef. In haar aanpak zit dat vederlichte van de klassieke Hollywoodmusical, dat blije en hoopvolle, hoe somber ook de wereld die Smith presenteert. Naïef is Smith geenszins, wel komisch en diepmenselijk. Ze is een taalkunstenaar die je voortdurend zinnen laat herlezen. Ze laat je meermaals hardop roepen: hoe doet ze het toch? Het is nu al uitkijken naar de andere delen van het kwartet waarin ze telkens schrijft over een seizoen.

 

*****

 

Ali Smith – Autumn – Hamish Hamilton – 263 blz.