Jonathan Dee interview – De Standaard

Money, money, money / Lees Jonathan Dee interview 1Jonathan Dee interview 2Jonathan Dee interview 3 het oorspronkelijke stuk.

 

Jonathan Dee streek neer in Parijs om er te praten over ‘De kiezers’, een roman waarin hij de kloof tussen stad en platteland in de VS verkent.

 

Kathy Mathys

 

In ‘De kiezers’ volgen we de inwoners van een Amerikaans stadje gedurende acht jaar, beginnende in 2001, een jaar dat eindigde in rouw. Onder Amerikanen heerste het gevoel dat ze, na de aanslagen van 11 september 2001, de handen in elkaar dienden te slaan, dat ze broederlijk zij aan zij dienden te staan. Hoe is het mogelijk, zo vraagt Jonathan Dee zich in ‘De kiezers’ af, dat we in minder dan een decennium zo ver verwijderd zijn van dat gevoel? Tien jaar geleden was het nauwelijks denkbaar dat zoveel rechtse ideeën mainstream zouden worden. ‘Ideeën over hoe we de regering kunnen reorganiseren, misschien zelfs afschaffen, en ideeën over het zorgsysteem zijn veel veranderd. Het gevoel van broederschap na 11 september was wellicht niet altijd even oprecht. Toch verwonder ik me over die evolutie.’

In het openingshoofdstuk van ‘De kiezers’ laat Jonathan Dee het New York zien van meteen na de aanslagen van 11 september. De verteller is een scepticus die het maar niets vindt dat New Yorkers ‘als een stelletje halfverdoofde idioten’ door de straten zwerven. Hij meent dat ze overdreven hysterisch reageren. Dee laat de norse ik-verteller kennismaken met Mark, een man van buiten de grootstad die toevallig in New York was op 11 september. Al gauw volgt de lezer Mark op weg naar het landelijke Howland, Massachusetts, waar hij als een held wordt onthaald. Ook Howland is in de greep van de hysterie: mensen branden al dagenlang kaarsen op de trappen van het gemeentehuis.

Dee’s ervaring van 9/11 vertoont parallellen met die van de ik-verteller, die na het eerste hoofdstuk verdwijnt uit het verhaal.

‘Ik was erbij, die dag van de aanslagen, en ik was er ook niet bij’, stelt de schrijver, die geboren is in New York en er als volwassene lange tijd woonde. ‘Wat ik me vooral herinner, is de wandeling door Manhattan met mijn vijfjarige dochter. Ze was net begonnen in de kleuterklas en ik haalde haar te voet af. Het was een bevreemdende ervaring. We zagen rook in de verte, overal stonden gestrande bussen, maar bedreigend was het niet.’

Dee ergert zich aan de vaak sentimentele manier waarop geschreven wordt over de aanslagen in fictie. Hij voerde de ik-verteller op om een ander geluid te laten horen. ‘Die man is een underground-figuur, hij is cynisch. Toch kan ik hem gedeeltelijk volgen in zijn ideeën. Wie destijds iets anders deed dan rouwen of zich niet wilde schikken naar het patriottische discours werd met een scheef oog bekeken. Ik vond dat ergerlijk.’

 

Arbeiders en rijke toeristen

 

Wanneer ik Dee vraag waarom hij het boek begint met een ik-verteller in New York die vervolgens het pad ruimt voor een alwetende verteller in kleinsteeds Amerika komt de schrijver aandraven met artistieke en thematische redenen.

‘Ik ga altijd op zoek naar interessante manieren om een verhaal te beginnen. Ik denk er veel over na, misschien wel te veel. Ik besef dat ik met de structuur van ‘De kiezers’ niet helemaal het warm water uitvind. Ook ‘Madame Bovary’ begint met een ik-verteller die vervolgens de hielen licht.

Ik vind het ook interessant om een thema te introduceren dat vervolgens in een heel ander soort verhaal wordt uitgewerkt. Ken je die openingsscène met de apen uit Stanley Kubricks ‘2001: A Space Odyssey’? Op het eerste gezicht lijkt er geen verband te zijn tussen dat openingsfragment en het science fiction-verhaal dat volgt, maar op thematisch vlak is er duidelijk sprake van een echo. Zoiets wilde ik doen.’

De roman speelt zich af in New England, een deel van Amerika dat Dee goed kent. Hij is er opgegroeid. ‘Als ik één groot thema heb, dan is het de spanning tussen de sociale klassen in de Verenigde Staten. Howland is een fictionele naam voor een stadje zoals je die op heel veel plekken ter wereld vindt. De lokale bevolking bestaat er vooral uit arbeiders. Daarnaast zijn er de occasionele bezoekers uit de stad die tot een hogere klasse behoren. De arbeiders kunnen enkel overleven dankzij de geldstroom van de rijken, die door de lokale bevolking worden veracht.’

 

Witte wereld

 

Lang voor Donald Trump werd verkozen en de kloof tussen bepaalde steden en bepaalde landelijke gebieden zich volop openbaarde, was Dee al begonnen aan zijn roman die net gaat over dat onderwerp. ‘De tegenstelling tussen stad en platteland is groter dan ooit. Hoe een regering dient te opereren, hoe geld dient te circuleren, hoe het land dient te worden ingericht: over alles is er een openlijk conflict.’

Landelijk Massachusetts is een witte wereld waar de zogenaamde vijand zo goed als onzichtbaar is.

‘Er zijn weinig moskeeën, er zijn weinig moslims. De meeste inwoners uit kleine steden en dorpen kennen de zogenaamde staatsvijand enkel via de televisie. Net die onzichtbaarheid werkt het vijandige klimaat in de hand. Als je in een stad woont en niet-blanke buren hebt, kan je angst nooit grote proporties aannemen.’

Howland krijgt er na 9/11 een inwoner bij: miljardair Philip Hadi die zich aandient als de nieuwe burgemeester. Het normale financiële bestel wordt opgegeven. Hadi schaft belastingen af en financiert alle werkzaamheden in het dorp.

‘Hadi is vagelijk geïnspireerd op de vader van een schoolvriendinnetje van mijn dochter. Het gaat om een kerel die zijn fortuin maakte dankzij hedgefondsen. Hij verhuisde na 9/11 met zijn gezin naar het platteland omdat hij via via had vernomen dat er nieuwe aanslagen zaten aan te komen. Op dat gegeven ben ik verder gaan borduren.’

Hadi is veel rijker dan de gemiddelde welgestelde Amerikaan. Volgens Dee heerst er wat rijkdom betreft een dubbele moraal in Amerika. Van rijken wordt er gezegd dat je ze moet wantrouwen, maar over heel rijke mensen zijn Amerikanen wel positief. Superrijken lijken zelfs moreel verheven boven alle anderen. ‘Miljonairs kunnen niet worden omgekocht, die kan je vertrouwen, zo klinkt het dan. Die kunnen zelfs het land leiden. Trump vormt niet het enige voorbeeld. De man die momenteel in de running is om gouverneur te worden van Massachussetts is ook een superrijke zakenman.’

 

Glorieus verleden

 

Dee woont in Syracuse, in de staat New York. Hij doceert er creatief schrijven aan de beroemde universiteit, waar ook Mary Karr en George Saunders lesgeven. Het is een middelgrote voormalige industriestad die momenteel wat in het slop zit. Trump kwam er langs tijdens zijn campagne.

‘Natuurlijk maak ik me gigantische zorgen over wat Trump nog allemaal kan uitspoken. Ik vrees vooral nucleaire oorlogsvoering. Maar zelfs nadat de huidige president van het toneel is verdwenen, blijft Amerika zitten met miljoenen burgers die vinden dat Trump het uitstekend heeft gedaan. Het probleem is echt niet opgelost na Trumps vertrek en dat vind ik nog het meest beangstigend.’

Marks broer schrijft krankzinnige blogberichten over het gouden verleden van Amerika, een verleden dat hij niet in detail hoeft te kennen om er bloemrijk over te oreren. ‘Dat is nu net het punt, zegt Dee, ‘voor velen volstaat het dat ze het verleden ‘voelen’, hoe intuïtief en subjectief die emotie ook is. De feiten interesseren hen niet. Om de toon van die blogberichten te vinden, las ik een aantal bestsellers van blanke woedende mannen. Meestal zijn het Amerikaanse radiopresentatoren. Sommigen verkopen miljoenen boeken.’

De manier waarop Amerika omgaat met zijn verleden komt op nog een andere manier aan bod. Een van de toeristische attracties in Howland is Caldwell House, een huis met een duistere historische achtergrond, al wenst niemand daar iets over te zeggen. ‘In de VS staan veel van dat soort huizen en kasteeltjes die zogenaamd historisch zijn maar die weigeren helderheid te scheppen omtrent hun eigen geschiedenis.’

Dee vindt zichzelf geen raspessimist. Het boek eindigt niet toevallig enkele weken voor de Occupy-beweging van zich laat horen. Een van de personages voert op haar eigen manier een gelijksoortige verzet. ‘Het was belangrijk om de juiste toon te vinden aan het slot zonder overdreven optimistisch uit de hoek te komen.’

Net zoals Dee’s meest succesvolle roman, ‘Privileges’, is ‘De kiezers’ een boek over geld, over hoe we ermee omgaan, hoe we erover denken. Die fascinatie stamt uit Dee’s kindertijd. ‘Ik kom uit een familie die behoorde tot de hogere middenklasse. Op een bepaald moment liep het fout en verloor de familie veel geld. Toch bleef ik naar scholen gaan waar rijke kinderen zaten. Als tiener verborg ik onze relatieve armoede voor mijn klasgenoten. Mijn dochter Claire zat ook op een school met kinderen uit heel rijke gezinnen. Ik kwam bij hen thuis en deed alsof ik die weelde normaal vond, terwijl dat allerminst het geval was. Ik keek, zweeg en observeerde. Sommige van die rijken zijn vrienden van me en toch zijn ze op een heel fundamentele manier anders dan ik. Geld maakt echt een groot verschil.’

 

****

 

Jonathan Dee – De kiezers – vertaald door Mariella Duindam en Aleid van Eekelen-Benders – Nieuw Amsterdam – 350 blz.

 

Middlemarch:

 

‘Het land was in de oorlog, een onzichtbare oorlog weliswaar, maar juist daarom was het zowel moeilijker als belangrijker om alert te blijven,’ zo lezen we in de nieuwe roman van  Jonathan Dee, een verhaal over landelijk Amerika na 9/11.

‘De kiezers’ is de derde roman van Dee die in het Nederlands verschijnt. Het bekendst is de Amerikaan bij ons van ‘Privileges’. Net als in die roman hanteert Dee een verteltoon die het midden houdt tussen ironisch en empathisch. ‘De kiezers’ is geen satire, maar de verteller blijft wel enigszins op afstand van de personages. Net als George Eliots ‘Middlemarch’, dat Dee inspireerde bij de zoektocht naar een vorm, is dit een dichtbevolkt boek.

In het kleinsteedse Howland kent iedereen elkaar hetzij van dichtbij hetzij van een afstand. De sociale kloof houdt sommige inwoners bij elkaar uit de buurt. Je zou ‘De kiezers’ een estafetteroman kunnen noemen. Dee laat een personage in actie zien. Dan verschijnt er een nieuw personage dat het stokje overneemt en centraal staat in een volgende scène.

Onvermijdelijk is het ene personage beter uitgewerkt dan het andere. Erg sterk is het portret van de door complottheorieën bezeten blogger en van Marks dochter, Haley, die het historische huis bezet tijdens een wel erg introverte en vreemde sit-in.

‘Priviliges’ werd geprezen om Dee’s scherpe blik op Amerika’s rijksten, maar ook om hoe hij de innerlijke levens van de personages gestalte gaf. ‘De kiezers’ is een rustelozer boek. Jammer dat de schrijver enkele verhaallijnen laat schieten, al is dit onvermijdelijk wanneer je een heel dorp in het vizier neemt. (KM)