In zijn nieuwe boek geeft George Saunders aan de hand van zijn favoriete Russische verhalen een begeesterende masterclass in proza schrijven.

Door Kathy Mathys

Een duik in een vijver in de regen. Waarin vier Russen een masterclass geven over schrijven, lezen en het leven, zo luidt de volledige titel van het boek. De Russen in kwestie zijn Tsjechov, Tolstoj, Toergenjev en Gogol. Saunders, schrijver van korte verhalen en één roman (Lincoln in de bardo, waarvoor hij de Man Booker Prize won) geeft al meer dan twintig jaar les aan aanstormend schrijftalent. Hij doet dat door met zijn studenten de 19de-eeuwse Russen te analyseren. Hij zegt daarover in de inleiding:

‘Voor een jonge schrijver is het lezen van de Russische korte verhalen uit deze periode zoiets als het bestuderen van Bach voor een jonge componist. Alle beginselen van de vorm zijn erin te bewonderen.’

Een duik is een behoorlijke klepper, boordevol ideeën en analyses, geschreven op een aanstekelijke, humorvolle manier. Heb je de tijd, lees dan het volledige boek. Je zal er geen spijt van krijgen. Heb je die niet, dan heb ik een aantal highlights voor je geselecteerd:

1) De verhaalvorm is meedogenloos efficiënt.

Niets in een verhaal is toevallig of dient alleen om ergens verslag van te doen. Saunders illustreert dit aan de hand van Op de kar, een verhaal van Tsjechov. Het gaat over een vrouw die onderweg is. Tsjechov toont veel van haar innerlijke wereld. Vervolgens laat hij haar halt houden bij een herberg. Wat doet deze scène daar? Wat betekent ze? Ze lijkt wat losgezongen van het verhaal. Kijken we beter, dan zien we dat ze een manier is van Tsjechov om ons niet enkel te tonen hoe de vrouw over zichzelf denkt, maar ook wat haar werkelijke positie is in de wereld (door haar af te zetten tegen de andere bezoekers van de herberg). Zorg er dus voor dat alle onderdelen van je verhaal betekenis hebben.

2) Wees bereid te herzien en leer causaliteit te produceren.

In het verhaal van Tolstoj De baas en de werkman krijg je aanvankelijk de indruk dat de schrijver een heleboel gebeurtenissen laat zien, zonder al te veel poespas. De manier waarop die gebeurtenissen wordt weergegeven is, bij nadere studie, allerminst toevallig. Een mindere schrijver zou dit verhaal over een barre tocht tijdens een barre Russische winter brengen als een aaneenschakeling van een hoop toevalligheden. Bij Tolstoj heeft elke stap die de personages zetten, een onmiddellijk gevolg. Saunders schrijft dat hij in de loop der tijd met veel getalenteerde jonge schrijvers heeft gewerkt en dat de schrijvers die gingen publiceren zich onderscheiden van de rest door twee dingen: hun bereidheid om te herschrijven en de mate waarin ze causaliteit toepassen. Met andere woorden: een gebeurtenis leidt tot een volgende gebeurtenis. Er is sprake van een keten van oorzaak en gevolg. Gebeurtenissen hangen niet willekeurig aan elkaar:

‘Causaliteit is voor een schrijver wat melodie is voor een liedjesschrijver: een superkracht die het publiek ervaart als de kern van de zaak; datgene waarvoor ze zijn gekomen; het moeilijkste wat er is; dat wat de competente beoefenaar onderscheidt van de buitengewone.’

3) Blijf niet hangen in hetzelfde ritme.

Om deze stelling te illustreren gebruikt Saunders het verhaal Hartje van Tsjechov. Dit is een zogenaamd patroonverhaal. Een vrouw wordt verliefd op een eerste man. Wanneer die uit beeld is komt er een tweede verliefdheid. Vervolgens een derde en een vierde. Dit verhaal zou erg saai kunnen uitpakken, ware het niet dat Tsjechov kiest voor escalatie. Volgens Saunders is een verhaal niet meer dan dat: ‘een systeem dat voortdurend escaleert’. Je kan een verhaal laten escaleren door steeds meer dramatische gebeurtenissen op te dissen of door het ritme te veranderen.

4) Je wordt niet altijd de schrijver die je wilt zijn.

 Saunders vertelt dat hij jarenlang een soort Hemingway wilde zijn, een schrijver van minimaal en precies proza. Zijn verhalen uit die tijd vond hij bloedeloos, er zat geen leven in (hij bleef ongepubliceerd). Pas toen hij humor in zijn verhalen begon te stoppen, kregen ze iets authentieks. Humor was altijd zijn manier geweest om moeilijke of ongemakkelijke situaties het hoofd te bieden, alleen liet hij die humor nooit toe in zijn werk. Saunders vertelt hoe hij een dubbel gevoel had bij het eerste verhaal dat hij schreef in die authentieke nieuwe stem:

‘Het was alsof ik de jachthond van mijn talent de wei in had gestuurd om een prachtige fazant te apporteren, waarna hij terugkwam met de onderste helft van een barbiepop of zoiets.’

Met andere woorden: de hoop opgeven om een Hemingway te zijn (een fazant te apporteren) was nog zo makkelijk niet. Maar liever een echte Saunders, dan een onechte Hemingway.

5) Een schrijf/leesoefening (mijn bewerking)

– Ga op zoek naar een kort verhaal van maximaal 10 bladzijden.

– Lees nu het verhaal op de volgende manier. Stop na elke bladzijde en beantwoord dan de volgende vragen:

a. Wat weet je tot dusver? Probeer in een paar zinnen te antwoorden.

b. Waar ben je nieuwsgierig naar?

c. Waar gaat het verhaal volgens jou heen?

Na elke bladzijde beantwoord je dus bovenstaande vragen.

– Wanneer je klaar bent met lezen en vragen beantwoorden, kijk je terug. Welke verwachtingen heeft het verhaal bij je opgeroepen? Heeft de schrijver die ingelost of niet? Bewandelde hij de paden die jij had voorzien of niet?

Saunders suggereert om hiervoor het verhaal Kat in de regen van Hemingway te gebruiken. Je kan deze oefening ook maken wanneer je zelf schrijft. Stop na elke bladzijde en reflecteer aan de hand van de vragen. Zo open je de poort naar meerdere opties.

En tot slot: dit boek staat vol technische analyses. Toch is het ook een hartstochtelijk pleidooi voor verhalen die de lezer vervoeren. Over De zangers van Toergenjev, een verhaal waarvan Saunders niet alle componenten even sterk vindt, schrijft hij:

‘Ik ben ontroerd door dit klunzige kunstwerk dat ervoor lijkt te pleiten dat kunst klunzig mag zijn als het ons maar ontroert.’

George Saunders – Een duik in een vijver in de regen. Waarin vier Russen een masterclass geven over schrijven, lezen en het leven – 487 blz. – De Geus – 2021.

Kathy Mathys is schrijfster, literair journalist en docent creatief schrijven. www.kathymathys.nl