Liefde in tijden van lijkzakken

Anthony Marra debuteert indrukwekkend met een roman over Tsjetsjenië. ‘Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden’ is een van de uitschieters van dit voorjaar.

Kathy Mathys

De titel klinkt gewichtig en formeel, als een citaat uit een tekstboek, en dat is het ook. Marra lichtte het uit een medisch woordenboek waarin de definitie van het woord ‘leven’ als volgt klinkt: ‘een stelsel van elementaire levensvoorwaarden: organisatie, gevoeligheid, beweging, groei, voortplanting, aanpassing ‘.

Maar hoe kan er groei zijn en beweging in een land dat haast niets anders heeft gekend dan bezetting en oorlog? Wat kan arts Sonja, eigenares van het woordenboek, meer doen dan amputeren in een land waar er geen lijkzakken meer zijn om de doden in te begraven?

‘En stelsel van elementaire levensvoorwaarden’ gaat over de jaren 1994 tot 2004 in Tsjetsjenië, al neemt Marra sprongen naar het verleden.

Soms lees je een roman en erger je je aan de manier waarop de schrijver op gekunstelde wijze personages samenbrengt. De poppenspeler- auteur is te zichtbaar en je gelooft het verhaal niet. Ook Marra verbindt alle draadjes maar dat past in een boek over een land waar verschuivingen in het ene leven daadwerkelijk een impact hebben op het verhaal van een ander. Zo verhuisden de grootouders van Sonja, etnische Russen, in 1944 naar Tsjetsjenië om er de ‘lege republiek’ te bevolken. Stalin liet immers na de Tweede Wereldoorlog massa’s Tsjetsjenen deporteerden naar Kazachstan omdat ze geheuld zouden hebben met de Duitsers. Een van hen was Hassan, die voor de USSR vocht in Polen, en toch verbannen werd.

In 2004 woont Hassan, die de verbanning overleefde, opnieuw in Tsjetsjenië. Hassans zoon, Ramzan, is een informant van de Russen en Hassan lijdt onder het leed dat zijn kind de dorpsgenoten berokkent.

Geen goddelijk offer

Ooit waren Ramzan, Achmed en Dokka beste vrienden. In 2004 zijn de relaties gecompliceerd en weegt de zwaarte van de geschiedenis. Dokka ‘verdwijnt’ en het is Achmed, een dokter die eigenlijk liever tekenaar was geweest, die zich over diens achtjarige dochter Havaa ontfermt. Hij vreest terecht dat het kind in gevaar is en vlucht met haar naar een naburige stad waar Sonja een ziekenhuis runt. De redding en bescherming van dit kind stuurt de personages in hun beslissingen. Het zijn Bijbelse dilemma’s die de spelers uitdagen. Zo vraagt Hassan zich af of hij zijn zoon moet doden om op die manier het dorp meer pijn te besparen. Hassan dient het wel te stellen zonder een goddelijke stem uit de hemel. Hij is volstrekt alleen.

Achmed, die zijn dementerende echtgenote verzorgt, is net zo eenzaam. Oela, de vrouw, is een oorlogsslachtoffer, al heeft geen kogel haar ooit geraakt. De spookvrouw die de matras met Achmed deelt, is ‘door de oorlog van hem geamputeerd’. Voor Achmed is de geleidelijke verdamping van zijn vrouw een kwelling; Hassan is net op zoek naar de vergetelheid. Hij vertelt Oela verhalen over vroeger en kan dat enkel doen omdat hij weet dat zij ze zich niet zal herinneren.

Niet deprimerend

Marra liet zich naar eigen zeggen inspireren door, onder andere, Michael Ondaatjes ‘Amil’s Ghost’, waarin een kunstenaar beelden maakt van vermisten. Achmed portretteert vermisten en doden en hangt de kunstwerken aan de bomen in het dorp. Dit boek heeft wel iets weg van het werk van Ondaatje of dat van Nadeem Aslam. Allen schrijven ze over de gaten die oorlogen slaan in mensenlevens, over trauma, over de zoektocht naar een vorm om te herinneren.

Qua toon is Marra minder elegisch dan die twee auteurs en denk je eerder aan een Jonathan Safran Foer in een onsentimentele bui. Ondanks de folteringen in de zuiveringskampen, de gruweltaferelen op de operatietafel is dit geen deprimerend boek. Vooral in de dialogen zit er veel humor en de boventoon is optimistisch. Oude vriendschappen en liefdes die – zo gaat dat in een land in oorlog – pijlsnel uit de startblokken schieten, triomferen, ondanks alles. Marra is minder filosofisch dan Ondaatje of dan Anne Michaels, de Canadese koningin van het proza over verlies en trauma.

Het verhaal is uitgekiend en spannend, er zit zelfs een revolver in die een belangrijke rol speelt. Marra is ontzettend ambitieus, vooral als je bedenkt dat dit een debuut is. Dat hij geen steken laat vallen, verdient applaus. Toch een punt van kritiek: net als Jennifer Egan in ‘Bezoek van de knokploeg’ maakt Marra veel gebruik van flashforwards waarin hij het toekomstige lot van zijn personages onthult. Die stukken hebben niet altijd de gewenste emotionele impact en doen soms aan als effectbejag. Als stilist is Marra een auteur die je geregeld laat opveren. Over sigarettenrook die de mond naar binnen glijdt: ‘om zijn longen als een verfkrabber te schrapen’. Of nog: ‘ Hij bracht zijn dagen door als een munt die klem zat tussen de kussens van de bank.’ Een naam om te onthouden, die Anthony Marra.

****

Anthony Marra – Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden – vertaald door Hien Montijn – De Bezige Bij Antwerpen – 382 blz. – 22,50 €. – Oorspronkelijke titel: A Constellation of Vital Pehnomena.

Eerste zin: ‘Op de ochtend nadat mannen van het federale leger haar huis hadden platgebrand en haar vader meegenomen, ontwaakte Havaa uit een droom over zeeanemonen.’