Breek door het scherm

Speels, erudiet, troostend: dat is het minste wat je kan zeggen van het jongste boek van Ali Smith, ‘Artful’.

Wie is de ‘ik’ die treurt om een gestorven geliefde, die er ‘Oliver Twist’ bijhaalt, in de hoop steun te vinden tussen de muffe bladzijden van een paperback? Is het Ali Smith zelf? Is het een personage? Is ‘Artful’ een verhaal, een autobiografie, een literatuurcollege? De eerste bladzijden van dit boek laten je duizelen op een goede manier: ze verwonderen en betoveren, zetten je op het verkeerde been.

Ali Smith, de Schotse schrijfster van ‘De toevallige’ en ‘Als Niet Dan Zou’, gaf vier literatuurcolleges aan de universiteit van Oxford en die zijn nu gebundeld in ‘Artful’. Tijdens het eerste college was de opkomst matig, vanaf het tweede massaal. Smith verpakt haar pleidooi voor verbeelding, haar ideeën en theorieën over literatuur in de vorm van een verhaal over een vrouw die treurt.

Tijdens de eerste lente die de overlevende alleen moet doorstaan, komt haar geliefde terug uit de doden. Vijfentwintig jaar waren de twee samen, bleven ze trouw, brachten ze hun aparte boeken onder in eenzelfde kast. De teruggekeerde dode vrouw is weinig spraakzaam en ze stinkt naar afvoerpijpen. Terwijl ze tv kijkt, herleest de andere de essays over kunst die de dode schreef, en zo komen we bij de colleges terecht. Het klinkt ingewikkelder dan het is ; dit boek is niet geforceerd of intellectualistisch, wel verfrissend en gepassioneerd.

Smith heeft het onder andere over de manier waarop tijd vorm geeft aan onze levens, aan verhalen. Gertrude Stein wou fictie bevrijden ‘van de tirannie van de tijd’: in muziek kan je tientallen dingen tegelijk laten horen, terwijl vertellers woord voor woord werken. Zelfs de grootste chaos kan je niet anders beschrijven dan letter na letter.

Smith vindt dat we boeken niet voldoende tijd gunnen in vergelijking met muziekstukken die we honderden keren beluisteren. Boeken menen we te vatten na één leesbeurt. Het zijn niet enkel schrijvers die boeken maken, vindt Smith, maar ook lezers die bij elke lectuur iets nieuws beleven.

Schilderij met raam

De treurende en haar geliefde geloven dat de verbeelding alles vermag. De vorm van een verhaal of van een gedicht is geen kooi die de verbeelding inperkt, wel een bescherming, een richtingaanwijzer. Smith haalt een anekdote aan over Cézanne die ook toepasbaar is op haar eigen werk. Toen zijn kind gaten maakte in een schilderij zou de kunstenaar verrukt hebben uitgeroepen: ‘Kijk, hij heeft het ramen gegeven, hij heeft de schoorsteen geopend.’ Ook Smith houdt van vormen die openbreken, grillige kuren vertonen. De personages in ‘Hotelwereld’ en ‘De toevallige’ zijn als het kind van Cézanne: ze scheuren het vertrouwde canvas aan stukken.

De manier waarop Smith heen en weer gaat tussen verhaal en college is frivool, doet denken aan een kind dat de golven opzoekt om dan weer snel het strand op te rennen. Heen en weer, telkens opnieuw. Frivoliteit en ernst gaan evenwel samen, zoals steeds in Smiths werk.

Het hoofdpersonage treurt in de bovenwereld en denkt na over de onderwereld van de doden. Smith verkent het oppervlak van verhalen en hun onderliggende lagen, ze is geïnteresseerd in kunstenaars die grenzen opzoeken, die zich niet vastklampen aan het lineaire. Haar hart gaat uit naar personages die zich kunnen transformeren, Alice uit Lewis Carrolls klassieker, Artful Dodger uit ‘Oliver Twist’. Zij zijn niet bang van de andere kant van de spiegel.

‘Artful’ is een diepromantisch liefdesverhaal, een treurlied om de dode geliefde en een literatuurles in de vorm van een rijm, een woordspel. Eens te meer laat Ali Smith zich kennen als een avontuurlijke promotor van verbeelding en vertelkunst.