Meer dan één kans

In Kate Atkinsons nieuwe roman wordt Ursula Todd steeds opnieuw geboren. ‘Leven na leven’ is een technisch bravourestuk, een ravissante familieroman, een onthutsend oorlogsverhaal en een denkoefening over schrijven.

De lucht barst van de sneeuwvlokken wanneer Ursula Todd in 1910 ter wereld komt. Het kind heeft de navelstreng rond de nek en is gestikt. ‘De duisternis viel,’ schrijft Atkinson. Einde verhaal. Of toch niet. Ursula’s geboorte wordt opnieuw beschreven, net iets anders, en deze keer kan Sylvie, de moeder, het kind in leven houden. We zien de baby opgroeien, horen haar gedachten, zien haar fascinatie voor de zilveren haas aan de kap van de kinderwagen. Atkinson is erg goed in de blik door kinderogen in deze passages die dezelfde verfijning hebben als Edward St. Aubyns werk.

Steeds weer slaat het noodlot toe – verdrinkingsdood tijdens een dagje aan zee, geveld door de griepepidemie – en telkens laat Atkinson het verhaal opnieuw beginnen. Als dat saai klinkt of geforceerd: ‘Leven na leven’ is dit helemaal niet. De roman is een technisch hoogstandje waarvan de originele vorm de aandacht vestigt op de almacht van de schrijver, die de personages dirigeert en laat omvallen als pionnen op een schaakbord. Toch speelt Atkinson geen cynisch spel, haar personages zijn doorleefd, tot en met het keukenhulpje en de treinmachinist.

Verderop in het boek, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, krijg je ook verschillende pistes. Bij een ervan haalt Ursula doden van onder het puin bij de bombardementen op Londen, bij een andere is ze getrouwd met een Duitser die er alles voor over heeft om op te klimmen tot de hoogste gelederen van Hitlers machtsapparaat. Je zou denken dat het disoriënterend is om te lezen over de dood van Ursula’s vader om hem dan 50 pagina’s verder, in een alternatieve versie, onder de levenden te treffen. Toch is dat niet zo. Het boek is niet verwarrend en het is verbijsterend om te zien hoe groot de emotionele impact is van deze techniek.

Verspringen

In de Franse film ‘Irriversible’ vertelt regisseur Gaspar Noé het verhaal van achter naar voor. Omdat de film begint met een verkrachting en terugkeert in de tijd zijn de scènes die later komen in de film extra geladen. Je weet immers wat er staat te gebeuren. Atkinsons boek heeft hetzelfde effect. De schrijfster vertelt niet achterstevoren, ze verspringt voortdurend in de tijd. Na een donkere oorlogsscène keren we terug naar Vossenhoek, het idyllische nest waar Ursula opgroeide. Het is een bucolisch decor: lange luie zomerdagen waarop de jongens tennissen en de dames romans van E.M. Forster lezen.

‘ Nou, we komen allemaal ‘ verder’, hoe dan ook. En uiteindelijk belanden we allemaal op dezelfde plek. Volgens mij maakt het weinig uit hoe we daar komen,’ zegt Sylvie. Voor Ursula maakt het wel uit. Ze denkt na over de impact van de beslissingen die ze neemt, over de akeligheden die haar leven in een bepaalde richting stuwen. Ze heeft last van déjà vu’s en belandt bij een dokter die gelooft in reïncarnatie. Het motto van het boek is dan weer afkomstig van Nietzsche die schreef over de aanvaarding van ons lot en over de onmogelijkheid van een tweede kans.

Humor

Ursula is met name dol op haar zus Pamela, met wie ze levenslang brieven schrijft, en  op broer Teddy. Wanneer ze haar vader aankijkt, bedenkt ze dat hij ooit ‘als Teddy was geweest (…) en op een dag zou Teddy net zo zijn als hij. De jongen in de man, de man in de jongen.’ Prachtige personages zijn het die Atkinson neerzet met erg veel gevoel voor humor. Vooral de vooroorlogse passages sprankelen van de ironie. Over een van Ursula’s minnaars: ‘Hij had de praktische houding van een zeeman ten opzichte van beperkte ruimtes.’

 Atkinson is vooral bekend van literaire thrillers als ‘Oude zaken’ en ‘Een goede daad’. Dat zijn romans met een sterke plot en een donkere onderstroom. ‘Leven na leven’ is even donker en laat net zo goed Atkinsons liefde voor de verhaalkunst zien. Dit is een boek met erg veel lagen en verwijzingen naar andere boeken. De zusjes hebben het over ‘heesterperken’ – een typisch Jane Austen-woord en een term die een meer sinistere bijklank krijgt, wanneer er een kinderverkrachter rondhangt in het dorp. Er zijn verwijzingen naar John Donne en John Keats, naar Marcel Proust en Thomas Mann. Ze zijn niet vrijblijvend, maken deel uit van de textuur van dit werk. Heel knap ook hoe Atkinson het grote plan – de veranderingen in de Engelse maatschappij, de oorlogsmachine – en het intieme op elkaar afstemt. ‘Leven na leven’ is een meesterstuk en dit boek zou dan ook niet misstaan als winnaar van de Women’s Prize for Fiction 2013.

****