Interview Maki Ueda (Bouillon!)

De geur van rozen en stofzuigerzakken

Maki Ueda is een Japanse die in Rotterdam woont, waar ze werkzaam is als geurkunstenaar. Wie bij haar binnenkomt, maakt een denkbeeldige wereldreis.

Tekst: Kathy Mathys

Haar flat ligt in een Marokkaanse buurt die Ueda nauw aan het hart ligt omdat je er nog iets ruikt op straat. Ze houdt van de geur van rozenwater en loopt soms de bakkerij binnen, enkel en alleen om aroma’s op te snuiven. ‘Ik vind culturen waar geuren nog belangrijk zijn fascinerend. In Nederland of België zijn geuren jammer genoeg vaak weggemoffeld of vergeten.’
Er liggen stapels boeken in Ueda’s flat, waar keuken, geurlaboratorium en woonkamer één ruimte vormen: werken over kunst en design maar ook vergeelde exemplaren met titels als ‘Mengen en roeren’.
‘Die krijg ik van de dame die een antiquariaat heeft, aan het einde van de straat. Ik ben voor een groot deel een autodidact. Over chemie en wetenschap heb ik tal van cursussen gevolgd, maar dit soort oude boeken zijn een even belangrijke bron van inspiratie,’ vertelt Ueda.
In het begin van de jaren 1990 volgde ze een universitaire opleiding als mediakunstenaar in Japan. Eén van haar eerste projecten was ‘Hole in the Earth’, wat al meteen laat zien hoe geboeid Ueda is door andere culturen. Je zou het kunstwerk het best kunnen omschrijven als een voorloper van Skype, waarbij de kijker beelden en geluiden krijgt, afkomstig van de andere kant van de planeet.
‘Toen ik op reis was in Indonesië zat ik me af te vragen hoe je als kunstenaar mensen niet enkel visueel en auditief kan prikkelen, zoals in “Hole in the Earth”, maar hoe je hen een plek ook kan laten ruiken. In Indonesië is de combinatie van de aroma’s van street food en uitlaatgassen zo wervelend en prachtig. Ik vond het jammer dat ik dat niet kon overbrengen als kunstenaar.’
Vanaf dat moment is Ueda veel meer gaan nadenken over het geurzintuig en over de rol die het speelt in ons leven. Toch gaat haar fascinatie voor geuren terug tot in haar kindertijd, toen ze als zevenjarige geurmengsels zat te brouwen. ‘Ik kende nog niet eens de namen van de kruiden, maar was wel driftig op zoek naar spannende combinaties,’ vertelt ze over haar excentrieke potpourri’s. Ueda’s interesse in digitale technologie verminderde, toen ze zwanger werd. Haar geurzintuig stond op scherp en het viel haar op dat ze het afval in de hoek van de kamer veel beter rook.
‘Na de geboorte van mijn zoon was ik ervan overtuigd dat hij me vooral identificeerde op basis van mijn geur. Onze sterke band was voor een groot deel gebaseerd op geurherkenning, iets wat afneemt na de borstvoeding. Na de geboorte heb ik veel gelezen over geuren en ik had de kans om een menu te maken voor een café- en koffieplek, hier, om de hoek. Mijn Nederlands was toen nog slecht en ik heb de menukaart op een intuïtieve manier vormgegeven. Op de menukaart stonden cijfertjes en die correspondeerden met parfumflesjes, die overal in het theehuis stonden. Mensen moesten dus gaan ruiken om een keuze te maken. Via een bevriende kunstenares, Martina Florians, heb ik geleerd hoe je kan destilleren. Daarna heb ik een opleiding gevolgd aan het Grasse Institute of Perfumery.’
Ueda’s keuken staat vol potjes, doosjes en flesjes. Het is de plek waar ze kookt en experimenteert. ‘Hier leer ik hoe geuren ontstaan, al uitproberend. Zo bak ik bijvoorbeeld knoflook op een lage en op een hoge temperatuur. Levert dat een andere geur op? Hoe komt dat? Hoe kan ik geuren, die ik destilleer uit materialen, bewaren? Hoe komt het dat de basilicumolie uit de supermarkt niet echt ruikt naar verse basilicum? Dat zijn vragen die me bezighouden en op sommige heb ik nog geen antwoord. Ik heb geleerd dat geurmoleculen oplossen in ether, water en olie. Geurmoleculen, die opgelost zijn in olie of in water, kan je onttrekken door middel van wodka. De geur van verse basilicum kan ik nog steeds niet bewaren, wel die van herfstbladeren.’
Ueda werkt met rauwe materialen die ze via chemische processen aan de grondstof onttrekt. Ze stopt de geuren in parfumflesjes. Zo ontstond de ‘Edible perfume workshop’, die geregeld herhaald wordt en waarbij deelnemers zelf geuren combineren en destilleren. Op de website www.foodpairing.be mag elke deelnemer twee ingrediënten kiezen. Bij ‘food pairing’, een concept uit de moleculaire keuken, combineer je ingrediënten op basis van hun aromatische componenten. Zo krijg je verrassingen als pompelmoes met kardemom, vanille met parmezaan en wortel met bittere sinaasappelschil. ‘Iedereen moest op zoek gaan naar de juiste balans tussen de twee componenten. Ik ben gefascineerd door de chemische principes van de moleculaire keuken, maar ik volg niet alle nieuwtjes en laatste ontwikkelingen. Het is vooral de wetenschappelijke kant die me bezighoudt.’
Doordat we dagelijks aan zoveel prikkels zijn blootgesteld, ligt er een eeltlaag op onze zintuigen. We ruiken, voelen, proeven niet alles even intens. In Ueda’s ‘Dinner for the Muted Senses’ staat elke gang in het teken van één zintuig. Het maal werd door de Japanse twee keer bereid: in Rotterdam kookte ze een Japans diner, in Tokyo een Frans:
‘Ik geef je een beschrijving van het Rotterdamse maal: bij de amuse stond de textuur centraal. De tafelgasten kregen oordoppen en toen aten ze Japanse versnaperingen – rijstkoekjes en noten. Wat je dan hoort is zo luid, je kan zelfs niet meer praten met de anderen. Het voorgerecht was een misosoep die ik uit een parfumflesje spoot. De smaak van misosoep krijg je vooral via de neus ; er is nauwelijks een grens tussen de geur- en de smaakbeleving in het geval van misosoep. Het derde gerecht met obscure Japanse ingrediënten serveerde ik twee keer. De eerste keer aten ze geblinddoekt en met hun handen, de tweede keer mochten ze kijken en kregen ze chopsticks. Ik wou laten zien welke rol de presentatie, het visuele, speelt in onze smaakbeleving. Het laatste gerecht, Japans ijs met rotsachtige snoepdeeltjes, aten ze geblinddoekt en met oordoppen in. Deelnemers vertelden me hoe intiem de beleving was: “Het was alsof je in een waterbubbel zat, midden in zee.” ‘
Ueda laat me snuffelen in haar boekenkast, waar ik prachtige Japanse boeken vind. De cultuur van haar moederland boeit haar en het zijn vooral de verdwijnende tradities en gebruiken die haar bezighouden. Ueda toont me een boek over Japanse geurceremonieën, rituelen die je kan vergelijken met de theeceremonie. Alleen ruik je in plaats van te proeven.
‘Het zijn speelse rituelen waarbij raden belangrijk is. De verbeelding en het vertellen van verhalen rond geuren speelt een grote rol. De deelnemers ruiken aan allerlei houtsoorten en materialen. Net als in veel Westerse landen wordt het aromatische landschap in Japan vlakker, nu ambachtelijke familiebedrijven verdwijnen. Enkel in Kyoto, waar nog veel ambacht is, kan je op straat misosoep ruiken of de geur van hout.’
Ueda is gefascineerd door verdwijnende geuren, al noemt ze zich zich geen nostalgicus. Haar werk is breder en ze werk niet enkel met aangename of lekkere geuren.
‘Studenten kiezen tijdens workshops dikwijls voor vieze geuren, stofzuigerzakaroma’s, afval. Ik heb ook al gewerkt met de zweetgeur van dansers. Ik organiseer geurwandelingen, waarbij de deelnemers materialen verzamelen, die we nadien destilleren en combineren. Onlangs deed ik een geurwandeling in Eindhoven en kwamen de aroma’s van verschraald bier, afval en detergent in de mix. We gebruikten bierviltjes, de geuren van een bar na een lange nacht.’
Veel geurartiesten zijn er nog niet maar volgens Ueda is het een groeiende discipline. De kunstenares droomt van een platvorm waar kunstenaars, koks en wetenschappers ideeën kunnen uitwisselen en projecten kunnen ontwikkelen:
‘Een plek waar mensen kunnen experimenteren, waar educatieve projecten opgezet worden en waar kunstenaars installaties kunnen bouwen, dat wil ik graag op poten zetten. Verder wil ik als kunstenaar zoveel mogelijk reizen en geuren verzamelen die aan onze aandacht dreigen te ontsnappen.’